‘Op Losse Schroeven’ in het Museum Dr. Guislain: over losse vijzen, en hoe geesteszieken zien en gezien worden

Het Museum Dr. Guislain in Gent is wereldberoemd om verschillende redenen. Er is de schitterende architectuur van het psychiatrisch ziekenhuis waarin het museum een plek heeft. Dr. Guislain voerde in de eerste helft van de 19de eeuw een menselijker behandeling in van psychiatrische patiënten. En het museum heeft een enorm grote collectie op zolder die de geschiedenis van de psychiatrie vertelt. Die zolder is nu gesloten, en vijf procent van de collectie is een verdieping lager gebruikt in de nieuwste tentoonstelling Op Losse Schroeven.

Veranderlijk, tijdelijk, maar toch voor lang

Op Losse Schroeven is een presentatie van objecten die een verhaal vormen, met verschillende periodes, culturen en maatschappelijke omwentelingen. Omdat die nooit vastliggen maar altijd veranderen, zullen er in de tentoonstelling ook geregeld andere accenten in het verhaal komen door andere objecten uit te lichten, toe te voegen of weg te nemen. De tentoonstelling verandert dus, maar blijft minstens tot eind volgend jaar te zien.

Er zijn vijf luiken of thema’s met de actualiteit als uitgangspunt. Historische documenten en objecten zijn er te zien naast hedendaagse kunsten

Architectuur

Waar psychiatrische patiënten terechtkwamen vroeger en zorg krijgen nu: dat is te zien op foto’s en in maquettes. Van de middeleeuwse crypte onder het Gentse Geeraard de Duivelsteen, over de klassieke instellingen tot de huidige psychiatrische ziekenhuizen of centra. Hier stelt het museum zich de vraag of het psychiatrisch ziekenhuis en de (jeugd-)instellingen eigenlijk zélf geen afwijkingen zijn die helemaal niet in hun tijd passen.

Lichaam en Geest

Staan lichaam en geest los van elkaar of niet? Hoe zagen ze het vroeger en hoe bekijken we het nu? Dat zijn de vragen waarmee we in dit luik te maken krijgen via objecten, onderzoeks- en behandelingsinstrumenten, documenten en boeken, foto’s en afbeeldingen.  

Classificatie

Als we naar een tentoonstelling gaan in een psychiatrisch centrum, dan bekijken we de mensen daar op een andere manier dan buiten het gebouw. “Zou die mens achter de balie een patiënt zijn?” “Die ziet er een beetje eigenaardig zijn, welk probleem zou die hebben?” zijn de vragen die we ons dan dikwijls stellen. “Dat komt omdat we altijd al de neiging hebben om mensen te classificeren, te labelen, te beoordelen op uiterlijke kenmerken”, zegt Bart Marius van het Museum Dr. Guislain. “Ik mag dan wel artistiek leider zijn van het museum, mensen bekijken mij soms met een blik alsof ik hier als patiënt verblijf.” In oude boeken zien we hoe de ‘psychisch zieke mens er kon uitzien’. Op foto’s in dezelfde ruimte zoeken we ook naar kenmerken, terwijl er helemaal geen sprake is van psychiatrische patiënten.

Verbeelding

Dat is het luik dat het meest op een mini-museum van hedendaagse kunst lijkt. Als we binnenkomen zoeken we de werken van psychiatrische patiënten en die van ‘echte kunstenaars’. “En net dat mogen we niet doen”, zegt Bart Marius. “Het gaat hier om de kunst, niet om de mogelijke diagnose van de mens achter het kunstwerk. Elk van de kunstenaars wil iets vertellen met zijn werk. Voor sommige psychiatrische patiënten is een schilderij, tekening of beeld een makkelijker middel om te vertellen wat ze willen vertellen.”

In dat luik zien we onder andere dit werk van de Duitse surrealistische schilder Max Ernst

Macht en onmacht

Hoe machtig is de psychiater en hoe machteloos is de patiënt? Of moeten we het eerder omdraaien? Hoe zit het met de machtsrelaties doorheen de psychiatrie? In de crypte van het Gentse Geerard de Duivelsteen werden psychiatrische patiënten weggeborgen en vastgelegd met boeien en kettingen. Dr. Guislain startte een menswaardiger behandeling van de patiënten. Je ziet er de dwangmoffen die hij introduceerde: lederen wanten die patiënten rond de handen kregen om zichzelf of anderen geen pijn te doen.

De dwangbuis is veel recenter en werd heel lang gebruikt. Er zijn ook handgeschreven briefjes te zien. Bart Marius: “Die zijn geschreven door een patiënt. Hij verborg ze tussen houten balken in het Guislainziekenhuis in de jaren 1960. Er valt weinig zinnigs uit te halen. Ze tonen de verwarring en angst van de man. Maar ook vandaag zijn er natuurlijk nog kalmerende medicatie en de isolatiekamer die de machtsrelatie tonen.”